Si Julius Caesar (gihubad usab isip Julio Caesar kun Julio Cesar) (100?-44 B.C.) maoy usa sa mga bantogang baganbagani ug lugayna sa Karaang Roma. Siya nahimong usa ka maayong pamunong militar, ug dako'g natampo sa pagtubo sa Roma ngadto sa usa ka Imperiyo. Ang iyang kadaogan sa nahitabong gubat patani nakahimo kaniyang usa ka diktador sa Roma. Apan ang iyang gahom nakahulga sa iyang mga kaaway sa lugay, ug pipila kanila ang mipatay kaniya niadtong 44 B.C.

Sayong kinabuhi usba

Si Gaius Julius Caesar natawo sa Roma sa usa ka adunahang banay. Sa edad nga 17 iyang gipacaslan si Cornelia, anak ni Lucius Cornelius Cinna. Si Cinna usa ka kauban ni Gaius Marius, usa ka iladong líder. Si Lucius Sulla, ang diktador sa Roma kaniadto, misugo kang Caesar sa pagbuwag kang Cornelia, apan wala misugot si Caesar. Busa miadto siya sa Grecia aron makalingkawas kang Sulla, ug aron usab makatuon og Filosofía ug Oratoria. Wala magdugay gipasaylo ni Sulla si Caesar, ug busa mibalik siya sa Roma. Si Caesar ug Cornelia adunay anak-babaye, si Julia. Namatay si Cornelia niadtong mga 68 B.C.

Nahilig si Caesar sa lugay, ug gisulayan niya ang pagkuha sa suporta sa mga tawo. Niadtong 65 B.C., gipili siya ngadto sa opisyal sa Aedile. Niadtong 62 B.C. nahimo siyang Praetor, ang opisyal nga gisundan sa consul.

Ang panag-abin uban ni Pompey usba

 
Si Gnaeus Pompey, ang iyang higala nga nahimong mortal nga kaaway

Si Catiline, usa ka lugayna wala mahimoot sa dagang lugaynon, naglaraw og usa ka pag-alsa. Niining laraw, ang mga aristocrático boot gub-on ang tibook pundok sa mga inilang líder, lakip si Caesar. Apan wala sila nakalampos sa ilang gipangplano.

Niadtong 60 B.C. nakig-anib si Caesar kang Marcus Licinius Crassus ug Gnaeus Pompey, busa natukod ang Unang Triumvirato. Kini nga alianza naghupot og dakong gahom sa Roma. Si Crassus usa ka tawong adunay dakong gahom ug salapi. Si Pompey inila tungod sa iyang bag-ong kadaogan sa Asia Minor ug isip usa ka maayong pamunong militar. Si Caesar, sa iyang bahin, nahimong Consul niadtong 59 B.C.. Silang tulo migamit og kusog ug cuarta alang sa pagpadayon sa ilang mga programa, apan nacoja nila ang kalagot sa mga konserbationg lugay. Sa tuig 59 B.C. gipangasawa ni Caesar si Calpurnia, anak ni Lucius Piso sa Roma. Sa mao usab nga tuig gipangasawa ni Pompey si Julia, ang anak ni Caesar.

Mga kampanya sa Gaul usba

Si Caesar usa ka lugayna, apan nasayod siyang gikinahanglan ang mga kadaogang militar aron modako ang iyang gahom. Niadtong 58 B.C. gisugdan niya ang usa ka kampanya para masakop ang Gaul (Francia karon). Didto migawas ang iyang talento sa pakiggubat. Sa siyam niya ka tuig sa Gaul, duha ra ka sangka siya napildi. Nacoja niya ang kayutaan silangan sa Subang Rhine, giabog ang mga Alemán sa Gaul, ug milabang sa Rhine aron mapakita ang gahom sa Roma. Gisulong usab niya sa makaduha ang Britania, niadtong 55 ug 54 B.C.

Gubat patani usba

Bisan tood ug daghang kasaulogan ang gipasiugdan sa Roma aron mahinumdum ang iyang mga kadaogan, dili tanan ang nahimoot sa campaña ni Caesar. Pipila sa iyang mga higala, sama ni Pompey, ang naalarma sa iyang nagkadakong kasikat. Ang kasuya ni Pompey nakatukmod kaniya sa usa ka alianza uban sa mga conservativo. Niadtong 49 B.C., ang maong pundok misugo kang Caesar sa pagbiya sa iyang kasundalohan.

Wala mosugot si Caesar, busa iyang gipamarcha ang iyang kasundalohan tabok sa Rubicon, usa ka suba nga nagsilbing utlanan sa iyang mga provincia ug sa Italia. Human niadtong maong acto, dili na mahimong mobalik. Si Caesar natukmod ug mitukmod sa Roma ngadto sa gubat civil. Sa iyang pagpadayon, gamay ra ang kaaway nga mitumaw. Miamin ang mga sundalo ni Pompey ngadto kang Caesar, busa napugos si Pompey paglingkawas ngadto sa mga Balkan kuyog ang mga konserbatibong pundok. Sulod sa 60 ka adlaw, nahimong pamuno si Caesar sa Italya. Apan kapin lima ka tuig ang iyang gihurot para mapukan si Pompey ug ang iyang mga dumdapig.

Niadtong 49 B.C., gitudlo niya ang iyang kaugalingon isip Dictador ug Consul. Gisugat niya ang kasundalohan ni Pompey sa misunod nga tuig didto sa Sangka sa Pharsalus, Grecia. Napukan ang kasundalohan ni Pompey, ug miikyas si Pompey pa'g-usab ngadto na sad sa Ehipto. Misunod si Caesar, apan sa iyang pag-abot didto gipatay na diay si Pompey sa pipila ka assassin. Didto niya nakaila si Cleopatra.

Kataposang mga kadaogan usba

Sa wala pa siya mobalik sa Roma, gidaog usa ni Caesar ang gubat nga iyang gilunsad para mabutang sa trono sa Egipto si Cleopatra. Human niadto, iya siyang gidala ngadto sa Roma. Gidaog niya ang misunod nga gubat batok kang Pharnacles II, hari sa Pontus. Veni, vidi, vici (Ako miabot, ako nakakita, ako nakabuntog), mao ang iyang gibatbat sa senado human sa iyang kadaogan sa Sangka sa Zela, bahin sa lugar nga karon mao ang Turkey.

Ang mga sumusunod ni Pompey nagtipon human sa kamatayon sa ilang líder. Apan niadtong 46 B.C., sa Thapsus, Amihanang África, sayon silang gipukan ni Caesar. Si Cato ang Manghod, human mahibaloan ang ilang kapildehan, naghikog. Niadtong 45 B.C., sa Munda, Espanya, gipilde ni Caesar ang duha ka anak ni Pompey. Mao kini ang iyang kataposang sangka.

Si Caesar na ang nahimong dili malupig nga líder sa Roma. Iyang gipasaylo ang mga sumusunod ni Pompey. Ang katawhan nahimoot kaniya, busa gihatagan siya'g gahom sa pagkadictador ubos sa napulo ka tuig. Dili pa kontento, gipatas-an niya kini ngadto sa Diktador hangtod Kamatayon. Sa usa ka kasaulogang lugaynon, gihatag unta ni Marco Antonio ang corona sa usa ka hari, apan kay dili man ganahan ang mga Romano og hari, wala kini niya dawata.

Asasinasyon usba

 
Ang Asasinación ni Caesar

Bisan og wala dawata ni Caesar ang corona, daghan ang nanahap nga naglaraw si Caesar nga mahimong hari. Si Marcus Junius Brutus ug Gauis Cassius, kinsa pulos gipasaylo ni Caesar human sa Sangka as Pharsalus, nanguna sa usa ka pundok sa mga aristocrático aron patyon ang diktador. Niadtong Marso 15, 44 B.C. (ang Ides sa Marzo), ilang gidunggab si Caesar samtang misulod siya sa usa ka panagtigom sa Senado. Kapin 20 ka samad dinunggaban ang iyang nadawat sa mga mamumuno.

Napungot ang mga Romano sa asasinasyon, kadaghanan kanila gisulong ang balay sa mga mamumuno. Ang iyang kamatayon nakatukmod og kagubot, kay daghan man ang naglaraw nga mopuli kaniya. Busa natukod ang Ikaduhang Triumvirato.

Kabilin usba

 
C. Iulii Caesaris quae extant, 1678

Maayo ang paggamit ni Caesar sa gahom nga iyang nakuha, ug daghan siya'g gipatuman nga mga reforma. Iyang gipahinay ang pagpangawkaw sa kagamhanan. Iyang giusab ang tuigan ngadto sa usa ka mas tukmang bersyon, ang Julianong kalendaryo. Nakighiuli siya sa iyang mga kanhi kaaway sa pagtudlo kanila sa mga oficio sa kagamhanan. Iya usab nga gihatagan og katungod sa pagkalungsoranon ang mga tawong dili Romanhon. Gihatagan ni Caesar og libreng pagkaon ang kadaghanan sa mga kabos nga Romanhon. Nagtukod siya'g mga kolonya aron sayon ang pag-abot sa mga material ngadto sa Roma.

Apan pipila sa iyang gibuhat ang nakapaubos sa garbong Romanhon. Usa niini mao ang iyang pagpaubos sa Senado ngadto sa usa ka pundok-tigtambag lamang. Kini nga maong kawalay respeto nakapapungot sa pipila ka mga magbatasan. Daghan usab ang nalain sa iyang pagdumala isip Dictador. Ang paghatag usab niya'g katungod sa mga dili-Romanhon nakadugang sa kalagot sa mga tawo.

Ubang talento usba

Isip usa ka orator, si Caesar nagsunod lamang kang Cicero, ang kinamaayohang orator nga Romano. Nailhan usab si Caesar isip usa ka manunulat. Ang iyang Comentario sa Gubat Gálico, diin niya gitala ang iyang kampanya sa Gaul, maoy iyang kinamaayuhang sinulat bahin sa Kasaysayan. Ang iyang tataw ug direktang pamaagi maoy nakahimo niining sumbanan sa mga misunod nga magsasaysay.