Kimika

Kemika (Kinatsila: química, Iningles: chemistry) orihinal nga gigikanan sa Daang Kiptohanon kēme (chem), nagpasabot "kalibotan" (earth)) mao ang siyensiya sa paglantaw ug asoy sa kahan-ayan sa eskala sa atom hangtod makro-molekular, mga reaksyon niini, transpormasyon ug agregasyon. Gitawag usab ning Central Science kun 'tungang siyensiya' tungod kay ginasumpay niini ang uban pang siyensiya, sama sa biyolohiya, pisika, ug heyolohiya.

Kimika

Ang mga nagdukiduki ug nagpalambo ining siyensiyaha ug nagtrabaho ining natara ginatawag og kemist.

Kasaysayan

Nagsugod ang mamugnaong kemika kun synthetic chemistry sa Daang Ehipto. Pag1000 BC, daghan nang mga sibilisasyon ang hanas magmugna sa mga kabtangan gikan sa mga natural nga butang. Usa pananglit mao ang fermentation kun pagpancos sa humay, mais, trigo, ug uban pang mga bugas aron mahimong mga ilimnong may alkohol, sama sa bino ug serbesa. Kauban sa pagpapan-os mao ang pagmugna sa mga sinagol nga mga metal, kadtong gitawag og alloys sa Iningles, nga nakapanindot sa mga hinagiban. Ang kemika gigamit pud sa pagmugna og mga bag-ong armas sama sa mga tiunay nga matang sa bomba.

Ang pagpatin-aw sa mga hilitabong kemikal nasayran lamang una sa pilosopiya sa Karaang Gresya, ilabi na sa mga teyorya sa atomismo, nga gipatin-aw ang tanang butang isip binahin sa mga pagkagamayng mga partikulo nga gitawag og atom. Sa wala pa niini, gisugdan na ang pagtuon sa alkemiya nga naggikan sa lihok nga pagkuha sa mga putling mga metal pinaagi sa pag-asal sa mga ore kun tinubdang mineral sa mga metal. Ang mga magtutuon sa alkemiya nagtuyong makakita og Bato og Tigpangatarong kun Philosopher's Stone nga mag-usab sa bisan unsang metal ngadto sa bulawan. Nagpadayon ang praktis sa alkemiya pagkagun-ob sa Imperyo sa Roma, sa Islamikong imperyo sa mga Arabo (mga 600-1200 CE), diin napalambo ang uban pang mga siyensiya. Gipalambo ang Pagpangutana sa Siyensiya nila ni Alhazen and Jābir ibn Hayyān (Geber) ug nabantog ang mga siyudad sa Bayt al-Hikma, Al-Andalus ug Alexandria sa pagpalambo sa alkemiya.

Sa sinugdanan sa ika-12 nga katuigan, gipahibalo na sa Uropa ang mga panukiduki sa mga Arabo sa mga natad sa siyensiya ug matematika. Kini nagpasugod sa Pagkabalik kun Renaissance sa ika-15 nga katuigan. Tungod kay nahiuban sa mga siyentipikong panulat sa mga Arabo ang mga karaang teorya sa pagka-butang, nakaplagan og balik ang teorya sa atomismo, ug kini gipalambo sa mga siyentista niining panahona. Si Robert Boyle mao ang usa sa mga nag-unang nagpatin-aw sa kinaiya sa pagka-butang, ilabi na sa baryasyon sa presyon sa usa ka gas kon mousab ang ining lawak.

Nagsugod lamang ang kimika sa iyang pangkarong porma sa ika-18 nga katuigan. Niadtong 1783, gipatin-aw ni Antoine Lavoisier (ang inilang Amahan sa Modernong Kimika) ang Balaod sa Balanse sa Kadaghan sa mga butang nga gikan o ipaagi sa usa ka prosesong kemikal. Kutob 1800 gipatin-aw ni John Dalton ang bag-ong Teoriya sa Atom diin gipauban ang mga karaang teoriya sa atom nga gikan sa atomismo. Niining panahona nadiskubre na ang putling porma sa mga gas: ang nitrogen kun azote nadiskubre niadtong 1772 ug ang oxygen nadiskubre sa 1773, ug nagpadayon pa ang pagdiskubre sa uban pang mga elemento. Gipasimple ang gigamit nga pinulongan sa kimika, ug midaghan ang mga magtutuon sa kimika. Gisulay ni Friedrich Wöhler niadtong 1828 pagmugna sa urea, kadtong butang nga gipagula sa lawas sa tawo sa ihi, gikan sa mga butang sa laboratoryo, ug midaog: iyang gipakita nga ang mga organikong butang mahimo upod himoon gikan sa mga di-organikong butang. Kini miguba sa mga karaang teorya kabahin sa mga organikong butang ug giandam ang posibilidad sa mamugnaong kimika sa mga organikong kabtangan. Sa unang bahin sa ika-20 nga katuigan gisulay ni Ernest Rutherford (1909) ug Niels Bohr (1913) paghulagway sa kinaiya sa atom.

Si Dimitry Mendeleyev nagsulay paghan-ay sa mga nadiskubreng mga elemento sa ulahing bahin sa ika-19 nga katuigan. Ang iyang minugnang Tabla Peryodiko sa mga Elementos nagpakita sa paghan-ay sa mga butang nga nahisama sa pipila ka katakos, sama sa ilang kalihokan o kinaiya sulod sa reaksyon kauban sa oxygen o sa mga asido. Kini nakatabang sa pagdiskubre sa mga elemento gallio (Ga) ug germanio (Ge), ug nakita kining han-aya nga daw gihanay agad sa mga numero atomiko sa mga elementos, niadtong napalambo na ang Teorya sa Atom ug nadiskubre na ang mga partikulo sulod sa atom: ang proton, ang neutron, ug ang electron.

Mga Natad

Ang kimika adunay lima ka tradisyonal nga natad.

• Ang kimika organiko maoy natad nga nagtuon sa mga molekulang gama sa usa o daghan ka talikala og karbon maoy puydeng gibilinan sa ubang mga atom o functional groups. Nagtuon upod ang maong natara sa pagkaplag ug pagkuha sa maong mga molekula gikan sa mga natural nga butang, sama, pananglit, sa pagkuha og penicillin sa fungus nga Penicillum notatum.
  
• Ang kimika inorganiko maoy natad nga nagtuon sa mga molekulang di-gama sa karbon, bisan pa mahimo gayod aduna'y karbon sa maong mga molekula. Kauban niining mga molekula ang ginatawag og coordination compounds kun complexes nga mahimo aduna'y karbon sa usa o daghan sa ilang mga functional groups. Usa ka pananglit sa mga maong kabtangan mao ang cisplatin kun cis-dichlorodiammineplatinum(II), nga tambal sa lainlaing mga matang sa kanser.
  
• Ang kimika analitiko maoy natad nga nagtuon sa mga pamaagi sa kimikal nga pag-analisar sa mga kabtangan. Kining natara nagtuyong ipalambo, pananglitan, ang pag-analisar sa pagka-anaa sa mga heavy metals sa imnong-tubig, sa pagka-anaa sa mga pestisidyo sa mga bunga sa mga tanom nga gisalib-an og pestisidyo didto sa uma, ug sa pagka-anaa sa mga lana, mga protina, ug mga karbohidrato sa mga pagkaon aron pahibal-an ang mga konsumidor o mangangaon.
  
• Ang kimika pisiko maoy natad nga nagtuon sa kinaiya sa mga molekula isip mga pisikal nga butang. Ginatuon ang ilang katakos paglihok, pagbangga sa uban pang mga molekula ug ang ilang pagsuyop sa enerhiya, ug gipatin-aw ang kadugtungan sa maong mga katakos sa mga katakos nga ginaobserbahan sa mga sampol nga makita (gitawag og bulk properties, kay ang mga sampol nga makita gitawag og bulk). Pananglit sa mga gituon sa maong natara mao ang pagbulag sa duha og daghan pang mga kabtangang likido nga gisagol, pinaagi sa paglaga sa sinagol ug pagpabalik sa gas nga nahimo ngadto sa pagkalikido (gitawag og distillation).
  
• Ang biokimika maoy natad mga nagtuon sa mga molekula nga nagalihok sa mga lawasnong sistema sa mga organismo. Kanang mga molekulaha mahimong mga makro-molekula o kaha mga gitawag og small molecules (mga simpleng molekula) sa maong natara. Kining natara importante sa pagtuon sa mga proseso sa metabolismo aron makakaplag og tambal sa mga sakit gumikan sa sayop nga pag-andar sa metabolismo, sama, pananglit, sa phenylketonuria maoy pagdaghan sa kadaghan sa phenylalanine, usa ka amino acid, sulod sa lawas, nga makadaot sa utok.
  
  

Ang uban pang mga natad mga deribatibo lamang sa naasoyng lima. Pananglit, ang organometallic chemistry kun kimika organometalika usa ka pagpakig-uban sa kimika organiko ug inorganiko.

Ganghaan:Siyensiya