Kimika : Kalainan tali sa mga rebisyon
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Linya 1:
'''Kimika''' ([[Kinatsila]]: ''química'', [[Iningles]]: ''chemistry'') orihinal nga gigikanan sa Daang Inehipto ''kēme'' (chem), nagpasabot "kalibotan" (earth)) mao ang siyensiya sa paglantaw ug panaghisgot sa
Ang mga nagdukiduki ug nagpalambo niining siyensiya ug nagtrabaho dinhing natara
Linya 8:
Nagsugod ang [[mamugnaong kimika]] kun ''synthetic chemistry'' sa Daang Ehipto. Pagkaabot sa 1000 BC, daghan nang mga sibilisasyon ang hanas magmugna sa mga kabtangan gikan sa mga natural nga butang. Pananglit sa mga maong pamaagi mao ang ''fermentation'' kun pagpadunot sa humay, mais, trigo, ug uban pang mga siryal aron mahimong mga ilimnon alkoholiko, sama sa bino ug serbesa. Kauban sa ''fermentation'' mao ang pagmugna sa mga [[Alloy|sinagol nga mga metal]], kadtong gitawag og ''alloys'' sa Iningles, nga nakapaayo sa mga armas. Ang kimika gigamit upod sa pagmugna og mga bag-ong armas sama sa mga tiunay nga matang sa bomba.<br />
<br />
Ang pagpatin-aw sa mga hilitabong
<br />
Sa sinugdanan sa ika-12 nga katuigan, gipahibalo na sa [[Uropa]] ang mga panukiduki sa mga Arabo sa mga natad sa siyensiya ug matematika. Kini nagpasugod sa [[Pagkabalik]] kun ''Renaissance'' sa ika-15 nga katuigan. Tungod kay nahiuban sa mga siyentipikong panulat sa mga Arabo ang mga karaang teorya sa pagka-butang, nakaplagan og balik ang teorya sa atomismo, ug kini gipalambo sa mga siyentista niining panahona. Si [[Robert Boyle]] mao ang usa sa mga nag-unang nagpatin-aw sa kinaiya sa pagka-butang, ilabi na sa [[Balaod Boyle|baryasyon]] sa presyon sa usa ka ''gas'' kon mousab ang ining lawak. <br />
<br />
Nagsugod lamang ang kimika sa iyang pangkarong porma sa ika-18 nga katuigan. Niadtong 1783, gipatin-aw ni [[Antoine Lavoisier]] (ang inilang Amahan sa Modernong Kimika) ang [[Balaod sa Balanse sa Kadaghan]] sa mga butang nga gikan o ipaagi sa usa ka prosesong kemikal. Kutob 1800 gipatin-aw ni [[John Dalton]] ang bag-ong [[Teoriya sa Atom]] diin gipauban ang mga karaang teoriya sa atom nga gikan sa atomismo. Niining panahona nadiskubre na ang [[elemento|putling porma]] sa mga ''gas'': ang ''[[nitrogen]]'' kun ''azote'' nadiskubre niadtong 1772 ug ang ''[[oxygen]]'' nadiskubre sa 1773, ug nagpadayon pa ang pagdiskubre sa uban pang mga elemento. Gipasimple ang gigamit nga pinulongan sa kimika, ug midaghan ang mga magtutuon sa kimika. Gisulay ni Friedrich Wöhler niadtong 1828 pagmugna sa ''urea'', kadtong butang nga gipagula sa lawas sa tawo sa ihi, gikan sa mga butang sa laboratoryo, ug midaog: iyang gipakita nga ang mga organikong butang mahimo upod himoon gikan sa mga di-organikong butang. Kini miguba sa mga karaang teorya kabahin sa mga organikong butang ug giandam ang posibilidad sa [[kimika organiko|mamugnaong kimika sa mga organikong kabtangan]]. Sa unang bahin sa ika-20 nga katuigan gisulay ni [[Ernest Rutherford]] (1909) ug [[Niels Bohr]] (1913) paghulagway sa kinaiya sa atom.<br />
<br />
Si [[Dimitry Mendeleyev]] nagsulay paghan-ay sa mga nadiskubreng mga elemento sa ulahing bahin sa ika-19 nga katuigan. Ang iyang minugnang [[Tabla Peryodiko sa mga Elementos]] nagpakita sa paghan-ay sa mga butang nga nahisama sa pipila ka
<br />
== Mga Natad ==
Ang kimika aduna'y lima ka tradisyonal nga natad. <br />
<br />
* Ang [[kimika organiko]] maoy natad nga nagtuon sa mga molekulang gama sa usa o daghan ka talikala og [[karbon]] maoy puydeng gibilinan sa ubang mga atom o ''[[Functional group (kimika)|functional groups]]''. Nagtuon upod ang maong natara sa pagkaplag ug pagkuha sa maong mga molekula gikan sa mga natural nga butang, sama, pananglit, sa pagkuha og ''penicillin'' sa ''fungus'' nga ''Penicillum notatum''.<br />
* Ang [[kimika inorganiko]] maoy natad nga nagtuon sa mga molekulang di-gama sa karbon, bisan pa mahimo gayod aduna'y karbon sa maong mga molekula. Kauban niining mga molekula ang ginatawag og ''[[coordination compounds]]'' kun ''complexes'' nga mahimo aduna'y karbon sa usa o daghan sa ilang mga ''functional groups''. Usa ka pananglit sa mga maong kabtangan mao ang ''[[cisplatin]]'' kun ''cis-dichlorodiammineplatinum(II)'', nga tambal sa lainlaing mga matang sa [[kanser]].<br />
* Ang [[kimika analitiko]] maoy natad nga nagtuon sa mga pamaagi sa kimikal nga pag-analisar sa mga kabtangan. Kining natara nagtuyong ipalambo, pananglitan, ang pag-analisar sa pagka-anaa sa mga ''[[heavy metals]]'' sa imnong-tubig, sa pagka-anaa sa mga [[pestisidyo]] sa mga bunga sa mga tanom nga gisalib-an og pestisidyo didto sa uma, ug sa pagka-anaa sa mga [[lana (kimika)|lana]], mga [[protina]], ug mga [[karbohidrato]] sa mga pagkaon aron [[Pahibalo sa Nutrisyon|pahibal-an]] ang mga konsumidor o mangangaon.<br />
* Ang [[kimika pisiko]] maoy natad nga nagtuon sa kinaiya sa mga molekula isip mga pisikal nga butang. Ginatuon ang ilang katakos paglihok, pagbangga sa uban pang mga molekula ug ang ilang pagsuyop sa [[enerhiya]], ug gipatin-aw ang kadugtungan sa maong mga katakos sa mga katakos nga ginaobserbahan sa mga sampol nga makita (gitawag og ''bulk'' properties, kay ang mga sampol nga makita gitawag og ''bulk''). Pananglit sa mga gituon sa maong natara mao ang pagbulag sa duha og daghan pang mga kabtangang likido nga gisagol, pinaagi sa [[paglaga (kimika)|paglaga]] sa sinagol ug pagpabalik sa ''gas'' nga nahimo ngadto sa pagkalikido (gitawag og ''[distillation]'').<br />
* Ang [[biokimika]] moay natad mga nagtuon sa mga molekula nga nagalihok sa mga [[lawasnong sistema|lawasnong sistema]] sa mga organismo. Kanang mga molekulaha mahimong mga makro-molekula o kaha mga gitawag og ''small molecules'' (mga simpleng molekula) sa maong natara. Kining natara importante sa pagtuon sa mga proseso sa [[metabolismo]] aron makakaplag og tambal sa mga sakit gumikan sa sayop nga pag-andar sa metabolismo, sama, pananglit, sa ''[[phenylketonuria]]'' maoy pagdaghan sa kadaghan sa ''[[phenylalanine]]'', usa ka ''[[amino acid]]'', sulod sa lawas, nga makadaot sa utok.<br /><br />
Ang uban pang mga natad mga deribatibo lamang sa naasoyng lima. Pananglit, ang ''organometallic chemistry'' kun [[kimika organometalika]] usa ka pagpakig-uban sa kimika organiko ug inorganiko.
Line 38 ⟶ 52:
{{Ganghaan|Siyensiya}}
| |||