Ukranya
Ang Ukranya (Inukranyano: Україна — Ukrajina) usa ka nasod nga nahimutangan sa Sidlakang Uropa. Ang Ukranya mao ang ika-walong kinadaghang kamulupyohan sa tibuok Uropa. Ang kaulohan ug kinadak-ang dakbayan sa nasod niini mao ang Kiev. Ang llahang nasodnong pinulongan mao ang Inukranyano.
| Nasodnong Awit: Ще не вмерла України і слава, і воля (Ang himaya ug kagawasan sa Ukraine wala pa mamatay) | |
 | |
| Kapital | Kiev 38°53′ N 77°02′ W |
| Kinadak-ang dakbayan | Dakbayán sa Núybayork |
| Opisyal nga (mga) pinulongan | Inukranyano |
| Gobyerno | Repúblikang pederál konstitúsyonal |
| - Presidente | Volodymyr Zelenskyy |
| - Primerong Ministro | Yulia Svyrydenko |
| Kaugalingnan | gikan sa Gran Britanya |
| - Gideklarár | Húlyo 4 1776 |
| - Internásyonal nga pag-ilá | Septiyémbre 3 1783 |
| - Naratipikár ang Konstitusyón | Márso 4, 1787 |
| Arya | |
| - Katibuk-an | 9,631,420 km² (3rd1) |
| 3,718,695 sq mi | |
| Populasyon | |
| - Plantilya:2007 | 308,745,538[1] (3rd) |
| - Sensus sa 2000 | 281,421,906 |
| - Densidad | 31/km² (172nd) 80/sq mi |
| GDP (PPP) | Banabana sa 2006 |
| - Katibuk-an | $13.049 trillion (1st) |
| - Per capita | $59,555 (3rd) |
| HDI (2004) |  0.957 (8th) – high
|
| Kwarta | hryvnia (₴) (USD)
|
| Sona sa oras | (UTC-5 to -10) |
| - Summer (DST) | (UTC-4 to -10) |
| Internet TLD | .uk .ук |
| Kodigong pangtawag | +1
|
Kaagi / Kasaysayan
usbaKaraang panahon
usba
Daghang lain-laing mga tribo ang nagpuyo sa teritoryo sa modernong Ukranya sukad sa wala pa ang kasaysayan. Kadaghanan sa mga magsasaysay nagtuo niini nga ang Great Steppe North sa Black Sea mao ang yutang natawhan sa tanang mga pinulongang Indo-Uropahon ug Indo-Iranhon. Ang uban nagtuo nga kini usab ang dapit nga natawhan sa tibuok populasyon sa Uropa. Ang mga Wends, Goths, Huns, Sclaveni, Avars, ug uban pang mga tribo ug mga pundok sa tribo manag-away-ayaw sa usa'g-usa, miapil sa mga unyon, mihunong, ug nakig-uban sa usa'g-usa.
Sa tungatunga sa ika-4 nga gatosay, si Antes miapil sa ubang mga tribo ug nagtukod og bansa ubos sa ilang pagmando. Ang ilang bansa nahulog ubos sa pagpit-os sa Avar sa 602 AD ug ang ilang ngalan mas dugay nga gihisgotan. Sukad sa ika-7 nga gatosay kapin sa 10 ka mga pundok sa tribo ang miduyog ubos sa ngalang "Mga Slav" ug naghimo sa ilang kaugalingong bansa nga ginganlan og "Rus". Ang mga kronika mihisgot og tulo ka mga tungang gaporma niining bansa: Kuyavia (yuta sa Kyiv uban sa Kyiv mismo), Slavia (yuta sa Novgorod), ug Artania (wala mahibal-i ang eksaktong dapit).
Aduna'y usa ka pangutana kon ang Kyiv gitukod sa mga Slav kun dili. Ang mga magsasaysay milalis gihapon bahin niining pangutana. Apan klaro nga usa kini ka lungsod sukad sa ika-10 nga gatosay, ug mao kini ang kaulohan sa labing kusgang nasod sa Uropa[2]।
Sa ika-12 nga siglo, ang estado sa Kyiv nagsugod sa pagkabungkag ngadto sa managlahing mga pamunoan. Sa ika-12 nga siglo, si Yuriy Dolgoruky, ang ika-6 nga anak ni Prinsipe sa Kyiv Volodymyr Monomakh, walay katungod sa trono ug busa misugod sa pagsakop sa kayutaan sa amihanan-sidlakan. Busa, sa tungatunga sa ika-12ng siglo, ang mga tribong Slavic nakaplagan sa kayutaan sa Sentral Rusya.
Sa wala pa ang ilang pag-abot, ang mga tribo nga duol sa modernong Finns nagpuyo sa dapit sa Moscow, nga gitukod ni Dolgoruky isip usa ka gamay nga settlement. Usa ka gubat miulbo tali sa Volodymyr-Suzdal principality (sentral nga Rusya) ug Kyiv, nga misangpot sa iyang pagbulag gikan sa estado sa Kyiv
Human sa pag-atake ni Batius niadtong 1240, ang lider sa amihanang gingharian, si Alejandro Nevsky, nahimong sinagop nga anak ni Batius, ug ang pag-apil ni Alejandro sa gubat sa kiliran sa Horde misangpot sa kamatuoran nga ang iyang 16-anyos nga anak nga si Daniil nahimong unang prinsipe sa Moscow, nga mitultol sa pag-uswag sa modernong Rusya. Ang laing siyudad sa Edad Medya sa teritoryo sa modernong Rusya mao ang Veliky Novgorod, nga kanunay nga nakig-away sa Moscow ug gipildi sa Moscow lamang sa 1478.
Ang umaabot nga mga Ukrainian ug Belarusian nga mga tawo sa katapusan mibulag gikan sa umaabot nga Russia sa ika-14 nga siglo, nahimong bahin sa estado sa Lithuania (hangtod sa ika-18 nga siglo, kining duha ka mga tawo suod, ang mga pulong sa Ukranyan ug Belarusian nga mga pinulongan sa gihapon 84% susama karon).
Sa katapusan sa ika-15 nga siglo, ang Golden Horde nabungkag ug ang usa sa mga legal nga manununod niini, ang Estado sa Moscow, nagpadayon sa pag-atake batok sa mga silingan niini, ilabina batok sa estado of Lithuania. Kanunay adunay mga gubat alang sa siyudad sa Smolensk. Ang mga taga-Ukraine ug Ruso mibulag sa mga tribo sa Sidlakang Slavic ug nahimong bulag nga nasod sa ika-16 nga siglo[3][4][5][6]
Bag-ong panahon
usba.jpg)
Sa ika-15 ug ika-16 nga siglo, ang mga elite sa Ukranya nagmando - ang Cossacks, mga manggugubat nga nanalipod sa nasud gikan sa mga pag-atake sa mga silingan.
Ang modernong mga Ruso miadto sa Ukranyan nga kayutaan sa ika-17 nga siglo, ug sa panahon sa pakigbisog sa Ukranya alang sa kagawasan ug pagsupak niini sa pagsulong sa Poland niadtong 1648-1654, usa ka kasabutan sa alyansa ang gihimo uban sa Russia ubos sa pagpangulo ni Bogdan Khmelnytskyi niadtong 1654[7][8].
Ang mga taga-Ukranya wala opisyal nga giihap sa ilang mga lungsuranon ug gipadala sa pinugos nga pagtrabaho sa lawom nga bahin sa Rusya, nga usa ka paglapas sa 1654 nga kasabutan. (10,000 ka Ukrainian ang namatay tungod sa dili maayo nga kondisyon sa panahon sa pagtukod sa Ladoga Canal). Misangpot kini sa pagrebelde ni Ivan Mazepa niadtong 1708, kinsa miputol sa relasyon sa Russia ug gusto nga ubos sa panalipod sa Sweden
Niadtong 1775, gilaglag sa Rusya ang Ukranya Cossacks ug ang ilang kuta - Sich, nga misangpot sa pagkaulipon sa Ukraine ug ang proseso sa Russification (rus. Русификации) - ang pagkaguba sa Rusya sa pinulongan ug kultura sa Ukranya. Ang Emsky decree (rus. Эмский указ) ug ang dekreto ni Minister Pyotr Valuyev (rus. Валуевский циркуляр) maoy tin-aw nga mga pananglitan sa maong polisiya, nga nagdili sa mga Ukranya sa paggamit sa ilang lumad nga pinulongan[9].
Ika-20 nga siglo
usba1914 Gidili ni Emperador Nicholas II ang pagsaulog sa ika-100 nga anibersaryo sa pagkahimugso sa talagsaong Ukranyan nga magsusulat nga si Taras Shevchenko sa Imperyo sa Russia[10]
Sa sayong bahin sa 1917, ang Rebolusyon sa Pebrero nga gipangulohan ni Alejandro Kerensky nagpukan sa monarkiya ug nahimong usa ka republika ang Rusya, nga naghatag sa daghang mga tawo kaniadto nga gidaugdaog sa oportunidad sa pagpakig-away alang sa ilang kagawasan[11] [12].
Sa kataposan sa 1917, sa dihang si Lenin migahom, si Lenin mideklarar ug sibil nga gubat sa teritoryo sa kanhing republica sa Rusya, nga naglakip sa gubat sa 1917-1921. tali sa Ukranya ug Sobyet Rusya, nga misangpot sa pagkabahin sa Ukranya tali sa Poland ug Russia (sukad sa 1922, ang Unyon Sobyet)[13]
Niadtong 1932-1933, ang mga awtoridad sa Sobyet ubos sa pagpangulo ni Joseph Stalin nagpahigayon sa Holodomor (organisado nga artipisyal nga kagutom), nga giila sa daghang mga nasud sa kalibutan nga usa ka genocide sa mga Ukrainians ug mikuha sa kinabuhi sa hangtod sa 10 ka milyon nga mga tawo. Kini nga hilisgutan gidid-an alang sa panaghisgot hangtod sa 1991[14].
Niadtong 1937, gipusil sa NKVD ang kadaghanan sa mga intelihente nga Ukranyan, kultural ug siyentipikanhong mga numero, ug sekretong gilubong ang nahibilin sa lasang sa Bikivnia, diin gitukod ang usa ka handumanan human sa pagkahugno sa Unyon Sobyet[15].
Sa 1941-1945, ang nasud hingpit nga giokupar sa mga Nazi, matag ika-5 nga malinawon nga Ukranyan namatay.
Sa 1960s ug 1980s, ang mga awtoridad sa Sobyet nagpatuman sa mga pagpanumpo batok sa mga masupilon, gipadala sila sa mga prisohan ug gibutang sila sa mga institusyon sa psychiatric, ang labing inila nga dissident gikan sa Ukranyan mao si Vasyl Stus[16] [17] [18]. Sa 1985-1991, ang Unyon Sobyet nahugno ingong resulta sa mga demokratikong reporma, ug niadtong Agosto 24, 1991, gideklarar sa Ukranya ang kagawasan.
Ika-21 nga siglo
usbaHuman sa ikatulo nga termino ni Vladimir Putin, nga milingkod sa gahum sa 2012, Rusya nagsugod sa usa ka seryoso nga crackdown sa kagawasan sa pagsulti, ug nagsugod sa mass tropa duol sa silangang mga rehiyon sa Ukranya ug gilunsad sa usa ka mayor nga kampanya sa impormasyon batok sa nasud. Aron mapadayon ang gahum, ang Presidente sa Ukranya nga si Viktor Yanukovych mihangyo kang Putin nga magpadala sa mga tropa ug sulongon ang Ukraine kaniadtong 2013, nga nagdala sa mga protesta nga nailhan nga Euromaidan.
.jpg)
Niadtong Pebrero 20, 2014, sa dihang si Yanukovych didto sa Kyiv, gisugdan sa Rusya ang pag-okupar sa Crimean peninsula sa habagatang Ukranya, ug niadtong Abril 12, 2014, ang Rusya nagsugod ug gubat sa sidlakang Ukranya, sa dihang giatake sa mga tropa nga gipangulohan sa opisyal nga si Igor Girkin ang siyudad sa Slovyansk. Sa Abril 13, Ukranya nagsugod sa usa ka anti-terorista nga operasyon - ATO[19] [20][21][22].
Hangtud sa 2022, ang Rusya, pinaagi sa itoy nga "Donetsk republic", ang unang magmamando niini usa ka politiko gikan sa Moscow, Alejandro Borodai, nakiggubat sa sekreto batok sa Ukranya, nga sa 2022 nahimong bug-os nga gubat. Daghang mga protesta batok sa gubat ang gihimo sa tibuok Rusya, nga gipugngan sa mga espesyal nga serbisyo[23] [24] [25] [26]
Sa Ukranya, ang Rusya naghimo og seryoso nga mga krimen sa gubat, sama sa pag-atake sa mga residential nga lugar, hingpit nga pagguba sa mga siyudad sama sa Mariupol, ug paglutos sa mga sibilyan tungod sa ilang pro-Ukranya nga baruganan, lakip na ang torture sa mga silong sa giokupar nga mga bilding sa Kherson. Ang labing makalilisang nga krimen batok sa sibilyan nga populasyon sa Ukranya mao ang pagpamusil sa Bucha, nga nahitabo kaniadtong Marso 2022[27].[28]
Sa giokupar nga mga teritoryo, ang mga Ruso nagsugod sa usa ka dako nga-scale kalaglagan sa Ukranyan literatura gikan sa edukasyon nga mga institusyon, museyo ug mga librarya nga wala sa pagsugat sa mga sumbanan sa Rusyan nga propaganda, ug gibuhat sa usa ka sistema sa "pagsala" kampo diin ang mga tawo gibilanggo ug gitortyur[29] [30] [31].
Ang artikulo sa Rusyan nga pilosopo ug politikal nga siyentista Timofey Sergeytsev "Unsa ang buhaton sa Rusya sa Ukranya?". (rus: Что Россия долуня с Украиной?) gitawag sa daghang mga peryodista nga usa ka "Rusyan nga libro sa genocide"[32] [33].
Ang kinadak-ang dakbayan
usbamao ang:
- Kiev (gikan sa ulahing bahin sa ika-9 nga gatosay mao ang kaulohan sa Kyivan Rus; ang kaulohan sa Ukranya sukad sa pagpasig-uli sa makinaugalingong bansa sa Ukranya niadtong 1919)
- Kharkiv (mao ang kaulohan sa Ukranya niadtong 1919-1934)
- Dnipro
- Odesa
- Zaporizhia
- Lviv
Mga Pamuno-Nasod
usba- Mykhaylo Hrushevsky (1917 — 1922)
- Leonid Makarovych Kravchuk (1991—1994)
- Leonid Danylovych Kuchma (1994—2005)
- Victor Yushchenko (2005—2010)
- Victor Yanukovych (2010—2014)
- Oleksandr Turchynov (2014)
- Petro Poroshenko (2014–2019)
- Volodymyr Zelensky (2019-karon)
 | Kinìng maong pangnasodnong artikulo mao usa ka Saha. Makatábang ka sa Wikipedya pinaági sa pag-uswág ug pag-punô niini. |
- ↑ "Resident Population Data – 2010". U.S. Census Bureau. 2010. Retrieved 2010-12-22.
- ↑ Прибалтийско-финские народы России / Отв. ред. Е.И. Клементьев, Н.В. Шлыгина. — М.,: Наука, 2003. — С. 361. — 671 с.
- ↑ Тарас А. Е. Войны Московской Руси с Великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII вв. — М.; Минск : АСТ; Харвест, 2006. — 800
- ↑ Русско-литовские и русско-польские войны // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907
- ↑ Кром М. М. Стародубская война (1534—1537). Из истории русско-литовских отношений. — М.: Рубежи XXI, 2008.
- ↑ Записки о Московіи XVI вѣка сэра Джерома Горсея. Переводъ съ англійскаго Н. А. Бѣлозерской. Съ предисловіемъ и примечаніями Н. И. Костомарова.— С.-Петербургъ: Изданіе А. С. Суворина, 1909. — 159 с.
- ↑ XIVЯК МОСКВА ЗНИЩИЛА ВОЛЮ ДРУКУ КИЄВО-ПЕЧЕРСЬКОЇ ЛАВРИ
- ↑ Собственноручное наставление Екатерины II князю Вяземскому при вступлении им в должность генерал-прокурора (1764 года)
- ↑ ВАЛУЄВСЬКИЙ ЦИРКУЛЯР
- ↑ Ювілей Т.Г. Шевченка і студентські заворушення в Києві 100 років тому
- ↑ Корніеєнко Агніешка Розстріляне відродження / Rozstrzeelane odrodzenie, Краків-Перемишль 2010 (пол.), 272 с.
- ↑ Від українізації до русифікації. Інформаційний бюлетень ЗП УГВР. — Ч. 2. — Нью-Йорк, 1970.
- ↑ Репресовані кінематографісти. Актуальна пам'ять: Статті й документи /Кінематографічні студії. Випуск п'ятий. — К.: «Кіно-Театр»; «АРТ КНИГА», 2017. — 176 с.
- ↑ Історія української літератури XX століття: у 2 кн.: 1910—1930-ті роки: Навч. посібник/ за ред. В. Г. Дончика. — Кн. 1. — К.: Либідь, 1993. — С. 21.
- ↑ Українська література XX століття: навч.-метод. посіб. для студентів 2-го курсу, які навчаються за спец. 035 — Філологія (заоч. форма) / Нар. укр. акад., каф. українознавства; упоряд. О. В. Слюніна. — Харків: Вид-во НУА, 2018. — 128 с.
- ↑ Каганов Ю. О. Опозиційний виклик: Україна і Центрально-Східна Європа 1980-х — 1991 рр. — Запоріжжя, 2009.
- ↑ Каганов Ю. О. Опозиційний виклик: Україна і Центрально-Східна Європа 1980-х — 1991 рр. — Запоріжжя, 2009.Касьянов Г. В. Незгодні: українська інтелігенція в русі опору 1960- 80-х років. — К., 1995
- ↑ Русначенко А. М. Національно-визвольний рух в Україні середина 1950-х — початок 1990-х років. — К., 1998.
- ↑ Террористы привязали мужчину с украинским флагом к столбу в Зугрэсе
- ↑ Попавший в плен боец АТО рассказал об издевательствах толпы у "столба позора"
- ↑ НЕZЛАМНІ: Ірина Довгань - історія донеччанки, катованої окупантами за допомогу українським бійцям
- ↑ Патріотка Ірина Довгань, яку катували терористи, розповіла, чому не вважає себе героїнею
- ↑ Laruelle M. Accusing Russia of fascism (англ.) // Russia in Global Affairs. — 2020. — Iss. 18, no. 4. — P. 100—123.
- ↑ Garaev D. The Methodology of the ‘Russian World’and ‘Russian Islam:’New Ideologies of the Post-Socialist Context (англ.) // The Soviet and Post-Soviet Review. — 2021. — Iss. 48, no. 3. — P. 367—390.
- ↑ Лариса Дмитрівна Якубова. Рашизм: звір з безодні. — Akademperiodyka, 2023. — 315 с.
- ↑ Tsygankov, Daniel Beruf, Verbannung, Schicksal: Iwan Iljin und Deutschland // Archiv fuer Rechts- und Sozialphilosophie. — Bielefeld, 2001. — Vol. 87. — 1. Quartal. — Heft 1. — S. 44—60.
- ↑ Москалёв Алексей Владимирович
- ↑ Пошкоджена будівля медзакладу, є загиблі: РФ завдала повторного удару по Києву
- ↑ 'You can't imagine the conditions' - Accounts emerge of Russian detention camps
- ↑ Mariupol Women Report Russians Taking Ukrainians To 'Filtration Camps'
- ↑ Ukrainians who fled to Georgia reveal details of Russia’s ‘filtration camps’
- ↑ Russia's genocide handbook
- ↑ Это настоящий концлагерь: 21 фильтрационный лагерь создали оккупанты на Донетчине