Ang tawhanong katungod (Iningles: Human rights) mao ang matarong nga mga kabtang o mga manulungkad[1] alang sa pipila ka mga sumbanan sa tawhanon gawi ug kanunay nga gipanalipdan sa munisipyo ug balaod nga pangkalibotanon.[2] Kasagaran sila gisabot nga dili mabalhin,[3] sukaranang katungod "diin ang usa ka tawo sa kinaiyanhon nga katungod tungod lang kay siya usa ka tawo"[4] nga kon hain "kinaiyanhon sa tanang tawo",[5] wala'y sapayan sa ilahang panuigon, etnikong gigikanan, dapita, pinulongan, tinuohan, etnisidad, o bisan unsang lain nga kahimtang.[3] Magamit kini bisan asa ug sa matag higayon sa diwa sa pagka-malukpanon,[1] ug sila'y mga pinaangay sa diwa nga managsama alang sa tanan.[3] Giisip sila nga nanginahanglan og empatiya ug ang pagmando sa balaod[6] ug pagpahamtang og katungdanan sa mga tawo sa pagtahod sa tawhanong katungod sa uban,[1][3] ug kasagarang giisip nga dili sila kinahanglang kuhaon gawas sa resulta sa angay nga proseso base sa espesipikong mga kahimtang.[3]

Ang doktrina sa tawhanong katungod dako kaayo'g impluwensya sulod sa balaod nga pangkalibotanon ug rehiyonal nga mga kabatasanan.[3] Ang mga aksyon sa mga estado ug mga kahugpongan dili gikan sa kagamhanan nahimong basehan sa palakaw nga pangpubliko sa tibuok kalibotan. Ang kinatibuk-ang paglantaw sa tawhanong katungod nagsugyot nga "kon ang publikong diskurso sa panahon sa kalinaw nga tibuok kalibotan nga katilingban maingon nga may usa ka kasagarang manulungkad nga pinulongan, mao kini ang sa tawhanong katungod".[7] Ang lig-on nga mga pag-angkon nga gihimo sa doktrina sa tawhanong katungod nagpadayon sa paghagit sa daghang pagduhaduha ug mga panaglantugi bahin sa sulod, kinaiyahan ug mga katarungan sa tawhanong katungod hangtod karon. Ang tukmang kahulogan sa termino nga katungod nahimong kontrobersyal ug mao ang hilisgotan sa padayon nga pilosopikanhong panaglantugi;[8] samtang aduna'y panag-uyon nga ang tawhanong katungod[5] naglangkob sa usa ka halapad nga lain-laing mga katungod sama sa katungod sa usa ka patas nga pagsulay, panalipod batok sa pagkaulipon, pagdili sa pagpamatay sa kaliwat, kagawasan sa pagsulti[9] o usa ka katungod sa edukasyon, aduna'y dili pagsinabtanay kon hain niining partikular nga mga katungod ang kinahanglang ilakip sulod sa kinatibuk-ang gambalay sa tawhanong katungod;[1] pipila ka mga naghunahuna nga nagsugyot nga ang tawhanong katungod kinahanglan nga usa ka kinakubsang kinahanglanon aron malikayan ang labing grabeng kaso nga pag-abuso, samtang ang uban nagtan-aw niini isip usa ka labing taas nga sumbanan.[1][10] Nangatarungan usab nga ang tawhanong katungod kay "ginahatag kuno sa Ginoo", bisag gisaway kini nga panghunahuna.[11]

Daghan sa mga batakang ideya nga nagpabuhi sa kalihokan sa tawhanong katungod nga naugmad pagkahuman sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan ug ang mga panghitabo sa Holokausto,[6] nga misangko sa pagsagop sa Malukpanong Deklarasyon Sa Tawhanong Mga Katungod sa Paris pinaagi sa United Nations General Assembly niadtong 1948. Ang mga karaan nga katawhan walay samang modernong-adlaw nga pagsabot sa kalibotanon nga tawhanong katungod.[12] Nagapadayon ang adbokasiya sa tawhanong katungod hangtod sa sayong bahin sa ika-21 nga gatosay, nga nakasentro sa pagkab-ot sa kinadak-ang kagawasan sa ekonomiya ug politika.[5]

Mga pakisayran usba

  1. 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 James Nickel, with assistance from Thomas Pogge, M.B.E. Smith, and Leif Wenar, 13 Disyembre 2013, Stanford Encyclopedia of Philosophy, Human Rights. Gikuha niadtong Agosto 14, 2014
  2. Nickel (2010).
  3. 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 The United Nations, Office of the High Commissioner of Human Rights, What are human rights?. Gikuha niadtong Agosto 14, 2014
  4. Sepulveda et al. (2004), p. 3.
  5. 5.0 5.1 5.2 Burns H. Weston, 20 March 2014, Encyclopædia Britannica, human rights. Gikuha niadtong Agosto 14, 2014
  6. 6.0 6.1 Gary J. Bass (book reviewer), Samuel Moyn (author of book being reviewed), 20 Oktubre 2010, The New Republic, The Old New Thing. Gikuha niadtong Agosto 14, 2014
  7. Beitz (2009), p. 1.
  8. Shaw (2008), p. 265.
  9. Macmillan Dictionary, human rights – definition. Gikuha niadtong 14 Agosto 2014, "the rights that everyone should have in a society, including the right to express opinions about the government or to have protection from harm"
  10. International technical guidance on sexuality education: an evidence-informed approach (PDF). Paris: UNESCO. 2018. p. 16. ISBN 978-9231002595.
  11. Niose, David (2016-10-06). "The Danger of Claiming That Rights Come From God". Psychology Today (in English). Retrieved 2022-05-18.
  12. Freeman (2002), pp. 15–17.