Napoleon I
Si Napoleon I (Lubadlubad 15, 1769 - Himabuyan 5, 1821), (natawo isip Napoleone di Buonaparte apan giilisag Napoleone di Buonaparte)[1], usa ka militar ug lugaynon nga pamuno sa Pransiya. Dako ang iyang nausab sa modernong Kasaysayan sa Uropa, ug sa pamaagi sa pakiggubat. Siya usa ka heneral sa Rebolusyong Pranses, tagdumala sa Pransiya isip Unang Konsul sa republikang Pranses, Emperador sa Pransiya, Hari sa Italya, Tigpatunga sa Kompederasyong Swiso, ug Tigpanalipod sa Kompederasyon sa Rin.
| Napoléon I | |
|---|---|
| Emperador sa Pransiya, Hari sa Italya Tigpatunga sa Kompederasyong Swiso Protektor sa Kompederasyon sa Rin | |
| |
| Si Napoleon sa iyang saninang imperyal | |
| Paglingkod | Dagangbulan 20 1804 – Kiling 6 1814 Dagangbulan 1 1815 – Himabuyan 22 1815 |
| Instalasyon | Panglotdako 21, 1804 |
| Kompletong Pangalan | Napoléon Bonaparte |
| Natawo | Lubadlubad 15, 1769 |
| Ajaccio, Corsica | |
| Namatay | Himabuyan 5,1821 (panuigong 51) |
| Pulo sa Santa Elena | |
Natawo siya sa Corse, ug nagbansay sa Pransiya isip opisyal alang sa artileriya. Siyay unang misikat isip heneral sa Rebolusyong Pranses, diin gidumala niya ang pipila ka malamposong kampanya batok sa Unang Kowalisyon ug Ikaduhang Kowalisyon. Sa ulahing bahin sa 1799, mipahigayon siyag usa ka kudeta, ug gitudlo ang iyang kaugalingon isip Unang Konsul sa Pransiya, ug human ang lima ka tuig nahimong Emperedor sa Pransiya. Sa unang dekada sa napuloan 19 nakiggubat siya sa gamhanang mga nasod sa Uropa, diin nadominar niya ang kontinental nga Uropa sa pipila ka kadaogan. Pipila sa mga sangka nga dili malimtan mao ang Austerlitz ug Friedland. Sa nasod nga iyang nabuntog, iyang gipangbutang sa dagkong mga katungdanan niini ang pipila ka higala ug kabanay.
Ang kaparotan sa iyang pagsulong sa Rusya niadtong 1812 nakapausab sa tuyok sa gubat. Ang maong kampanya dakog nakuha sa Grand Armée (Dakong Kasundalohan) sa Pransiya, ug wala na kini makabawi sukad niadto. Sa Oktubre niadtong 1813, ang Ikaunom nga Kowalisyon mipilde sa iyang kasundalohan didto sa Leipzig ug misulong ngadto sa Pransiya. Ang kowalisyon nakapugos ni Napoleon sa pagbiya sa gahom niadtong Kiling 1814, diin siya mipahiklin didto sa pulo sa Elba. Apan wala magtuig nakabalik siya sa Pransiya ug misaka sa gahom sulod sa Usa ka Gatos ka Adlaw. Apan napilde na usab siya sa kataposang higayon sa Sangka sa Waterloo niadtong Kabay 18, 1815. Iyang gigugol ang nahibiling unom ka tuig sa iyang kinabuhi ilawom sa pagtan-aw sa mga Briton didto sa pulo ni Santa Elena sa Kalawrang Atlantiko.
Sayong Kinabuhi
usba
Natawo siya isip Napoleone di Buonaparte, human mopanaw ang iyang magulang nga si Napoleone. Siya gipanganak sa Ajaccio sa Corse, Pransiya, niadtong Lubadlubad 15, 1796. Bisan tuod og gikan sa usa ka halangdong pamilya, wala nila gamita ang pulong nga di sa ilang apelyido. Kadugayan, gigamit niya ang mas Prinanses nga ngalang Napoleon Bonaparte.
Ang iyang banay, sa una gitawag nga Bounaparte, nahiapil sa Italyano nga mga noble. Ang pamilya mibalhin sa Florence apan natunga sa duha; ang orihinal, ang Buonaparte-Sarzana, napugos sa pagbiya sa Florence ug mibalhin sa Corsica sa napuloan 16.
Ang iyang amahan, si Carlo Buonaparte, natawo niadtong 1746 sa Republika sa Genoa; usa ka manlalanan, napili siya nga representante sa Corsica ngadto sa korte ni Louis XVI niadtong 1778, diin siya mialagad og pipila ka tuig.
Si Napoleon adunay maguwang nga igsoong lalaki, si Jose, Ang iyang mga manghod mao sila si Lucien, Elisa, Pauline, Caroline, ug si Geronimo.
Si Napoleon, tungod sa ilang halangdong kaagi ug mga kaila sa gobyerno, nakaangkon og mas daghang oportunidad sa mas maayo nga pag-tungha. Niadtong Himabuyan 15, 1779, sa panuingon nga siyam, siya misulod sa Pranses nga akademiya militar sa Brienne-le-Château, usa ka gamayng lungsod duol sa Troyes. Apan kinahanglan una siyang magtuon og Prinanses para madawat, pero sa tibuok niyang kinabuhi Italyano ang accent sa iyang Prinanses. Sa paggradwar niya niadtong 1784, miapil siya sa banggiitang École Royale Militaire sa Paris, diin natapos niya ang baleg duha ka tuig nga pagtuon sulod lang sa usa ka tuig. Bisan tuod og Nabal ang una niyang hilig, apan artileriya ang iyang gikuha sa École Militaire.
Serbisyo Militar
usbaSa pagtiwas niya niadtong Kangorolsol 1785, gikomisyon siya nga Ikaduhang Teniente sa La Fère nga rehimento sa artileriya, diin siya magsugod og trabaho niadtong Enero 1786 sa edad nga 16[2]. Natudlo siya sa buluhatong panggarison didto sa Valence ug Auxonne hangtod sa pag-ulbo sa Rebolusyon niadtong 1789. Iyang gigugol ang sunod nga mga tuig sa Corsica, diin adunay sinug-ang nga kagubot tali sa mga royalista, rebolusyonaryo, ug mga Nasyonalistang Corsicano. Siya misuporta sa pundok nga Jacobin, ug nakuha ang ranggo nga tenyente-koronel sa pundok sa mga boluntaryo. Apan tungod sa kagubot mibalhin sila sa unay niadtong Kabay 1793.
Tungod sa tabang sa kaubang si Saliceti, natudlo si Napoleon isip komander sa mga Pranses nga nag-siege sa Tuolon, kansang mga mulupyo mibatok sa gobyernong republikano ug gitabangan sa mga sundalong Briton. Gamit ang iyang posisyon, iyang gipabuthag mga kanyon ang Point I'Eguillete. Tungod niini, nahulga ang mga barkong Briton sa pantalan, ug napugos sila sa pagbiya. Usa ka atake ang nakabawi sa maong lungsod, ug tungod niini napasaka siya sa ranggong brigadiyer heneral. Ang iyang kadaogan nakakuha sa atensiyon sa Komite sa Publikong Kahilwasan (Committee of Public Safety), ug nakapasuod kang Agustin Robespierre, manghod sa rebolusyonaryong si Maximilien Robespierre.
13 Vendémiaire
usba
Niadtong 1795, si Napoleon nagserbisyo sa Paris sa dihang misulong ang mga royalista batok sa Nasodnong Kombensiyon niadtong Bagyo-bagyo 3. Gihatag kaniya ang pagmando sa mga sundalong nagbantay sa kombensiyon sa Panting sa Tuileries. Iyang nailog ang pipila ka kanyon pinaagi sa tabang sa usa ka opisyal sa kabalriya, si Joachim Murat (kinsa nahimo niyang bayaw). Gamit ang maong mga kanyon napakgang niya ang pagsulong sa mga royalista sa usa ka dugoon nga sangka.
Ang maong kadaogan nakahatag kaniyag kabantog, salapi, ug pagluyo sa bag-ong Direktoryo, ilabi na sa pamuno niini nga si Barras. Sulod sa pipila ka semana nagkaila sila si Josephine de Beauharnais, kinsa iyang gipakaslan niadtong Dagang Bulan 9, 1796.
Unang kampanya sa Italya
usbaPipila ka adlaw human sa iyang kasal, nadawat ni Bonaparte ang pagmando sa Pranses nga "Kasundalohan sa Italya" niadtong Dangangbulan 27, 1796. Iya kining gigamit sa malamposong pag-atake sa Italya. Sa sangka sa Lodi, nadawat niya ang angga nga "ang gamayng korporal" (le petit corporal), termino nga nagpakita sa iyang kaayo sa iyang mga sundalo nga kasagaran iyang nailhan sa ngalan. Iyang napukan ang mga Austriano didto sa Lombardy ug nabuntog niya ang kasundalohan sa Mga Estadong Papal. Tungod sa pagprotesta ni Papa Pio VI sa pagpatay kang Louis XVI, mibalos ang Pransiya sa pag-ilog og duha ka gagmayng estado papal. Apan wala mosugot si Napoleon sa sugo sa Directorio sa pagmartsa ngadto sa Roma aron pagpakanaog sa Balaang Amahan.
Sa sayong 1797, gidala ni Napoleon ang iyang kasundalohan sa Austria, ug gipugos ang kagamhanan niini sa pagpirmag kasabotan sa kalinaw. Ang kasabotan nga nahimo mao ang Kasabotan sa Campo Formio, diin nadawat sa Pransiya ang dakong bahin sa Amihanang Italya, apil na ang Ubos nga mga Nasod ug ang Rhineland, apan adunay bahin nga naghatag sa Venice ngadto sa Austria. Gisulong dayon ni Bonaparte ang Venice ug gipugos pagsurender niini, nan nahuman ang kapin 1000 ka tuig niini nga kagawasan.
Samtang didto sa Italya, si Heneral Bonaparte nakaimpluwensiya sa politikang Pranses. Aduna siyay duha ka pamantalaan, ang tuyo para sa iyang mga sundalo, apan mabasa pod sulod sa Pransiya.
Ang piniliay sa tungang-1797 mihatag sa mga royalista og dakong gahom, busa nahadlok ang mga naa sa Direktorio nga kauban ni Barras. Ang mga royalista, sa ilang bahin, misaway kang Napoleon tungod sa iyang pag-abuso sa gahom sa iyang mga gibuhat sa Italya. Tungod niini, gipadala ni Napoleon si Heneral Augereau ngadto sa Paris aron pangulohan ang usa ka kudeta aron mapapha ang mga royalista, nga nahitabo niadtong Kangorolsol 4. Nahibalik kang Barras ang gahom, apan nag-agad na sila kang Napoleon sa pagpadayon niining gahoma. Mibalik si Napoleon sa Paris niadtong Disyembre, diin siya gidawat isip usa ka bayani nga mas sikat pa kaysa mga Direktor. Kini ang hinungdan sa pagkasuya sa kadaghanan sa mga direktor ngadto sa heneral.
Ang Kampanya sa Ehipto
usba
Niadtong Marso 1798, si Bonaparte misugyot sa pagpamuno sa usa ka ekspedisyon aron mailog ang Ehipto. Ang Direktoryo, bisan og gibug-atan sa kagastoso sa maong sugyot, miuyon dayon aron mapalayo ang sikat nga baganbagani sa panumbaling sa katawhan.
Sa Himabuyan sa maong tuig, napili usab si Napoleon isip pangulo sa Akademiyang Pranses sa mga Siyensiya. Busa, nagpakuyog usab siyag mga alamdagong sa ekspedisyon. Usa sa ilang mga nakaplagan mao ang Batong Rosetta. Kini nga lihok gitan-aw sa uban isip maayong lakang, ilabi na alang sa Ilustrasyon (enlightenment). Apan ang iyang mga kritiko nagtuo nga pahumot ra kadto sa ngalan ni Bonaparte.
Ang ekspedisyon ni Napoleon nakasakmit sa isla sa Malta gikan sa mga Kabalyero ni San Juan niadtong Kabay 9. Sila nakadunggo sa Alexandria niadtong Hinapdapon 1.
Human niining maong pagdunggo, iyang gihimo ang Sangka sa mga Piramides batok sa mga Mameluke, usa ka pundok nga gamhanan kaniadto sa Tungang Sidlakan. Kini nga sangka nahitabo unom ka kilometro gikan sa mga Piramides. Apan ang kadaogan ni Bonaparte sa yuta nabawi sa mga Briton didto sa dagat. Niadtong Lubadlubad 1 napukan sa Marina Real sa Britanya, ilawom sa pagmando ni Horatio Nelson, ang mga sakyanang iggugubat ni Napoleon sa Sangka sa Nilo. Tungod sa maong kapildehan, nakawang ang mga plano niya sa pagkontrol sa Dagat Mediteranyo. Apan bisan pa niini nadumala pa gihapon niya ang Ehipto, bisan sa daghang ginagmayng pag-alsa.
Sa sayong 1799, gidala niya ang kasundalohan ngadto sa Syria, diin niya gibuntog ang mga Ottoman. Nakuha niya ang mga lungsod sa El Arish, Gaza, Jaffa, ug Haifa. Apan daghan sa mga sundalo niya ang nangamatay tungod sa peste ug kakulang sa suplay. Tungod sa pagkahuyang human sa peste, gisulayan niyag atake ang kuta sa Acre, apan napukan ang iyang kasundalohan.
Uban sa pagkahuyang sa kampanya sa Ehipto, ug sa nagtubo nga kagubot balik sa Pransiya, mihukom si Napoleon sa pagbalik sa Paris niadtong Lubadlubad 1799. Iyang gibilin ang iyang kasundalohan ubos ni Baganbagani Kleber.
Pamuno-Nasod sa Pransiya
usbaKudeta sa 18 Brumaire ug Pagka Konsul
usba
Ang pagbalik ni Napoleon sa Pransiya gihangyo sa Direktoryo, kinsa nahadlok tungod sa pagkatukod sa Ikaduhang Kowalisyon. Bankrupt na usab ang gobyerno ug wala na ganahi ang katawhan sa mga politiko sa Direktoryo.
Si Napoleon giduol sa usa sa mga direktor, si Sieyès, kinsa nangayo og suporta aron sa paglusad og usa ka kudeta. Ang maong laraw giapilan sa ubang direktor sama nila ni Lucien Bonaparte, Roger Ducos, ug si Talleyrand. Ang orihinal nga plano ni Sièyes mao ang pagsolo sa kontrol sa gobyerno.
Niadtong Nobiyembre 9 (18 Brumaire) ug sa misunod nga adlaw, ang mga sundalo ubos ni Bonaparte mikuha sa gahom ug gipapas ang mga sagdong sa dalam, kinsa mingalan kang Napoleon, Sièyes, ug Ducos isip mga Konsul aron pagdumala sa gobyerno. Apan sukwahi sa iyang mga plano, wala mailog ni Sièyes ang gahom tungod kay naunhan siya ni Napoleon. Gidali-dalig paratipika ni Napoleon ang Konstitusyon sa Tuig VIII, kinsa mingalan kaniya isip Unang Konsul. Gipadako pa gayod ang gahom niya human maratipikahi ang Konstitusyon sa Tuig X, kinsa mideklarar kaniya isip Unang Konsul sa tibuok niyang kinabuhi.
Sulod sa iyang pagdumala napirmahan ang Concordat sa 1801 tali sa Simbahang Romano Katoliko, ang tumong mao ang paghiusa sa mga katolikong anaa ubos sa iyang rehimen. Iya usab giratipikahan ang Kodigo ni Napoleon, usa ka pinunpon sa mga balaod nga hangtod karon gihimong gabayan sa mga Konstitusyon sa mga nasod Uropanhon.
Ikaduhang Kampanya sa Italya
usba
Niadtong 1800, mibalik si Bonaparte sa Italya. Kini nasakop pagbalik sa mga Austriano human sa paglarga ni Napoleon didto sa Ehipto. Napukan ang mga Austriano pagka-Kabay didto sa Marenggo, diin mipirma sila og sabot sa kalinaw. Apan wala ilha sa kadagkoan sa Austria ang pag-angkon ni Napoleon sa maong teritoryo. Busa, gipadala niya si baganbagani Moreau aron gubaton pag-usab ang Austria. Nalumpag ni Moreau ang kasundaluhang Austriano didto sa Hohenlinden. Busa napugos ang mga Austriano sa pagpirma sa Kasabotan sa Lunéville niadtong Dagangkahoy 1801, diin ang naangkon sa Pransiya didto sa Kasabotan sa Campo Formio napadaghan.
Ang Pagka Emperador ni Napoleon
usba
Niadtong Ulalong 1804, ang sekretong polisya ni Bonaparte nakadiskobre sa usa ka laraw sa iyang asasinasyon, nga giingong gisuportahan sa mga Bourbon. Agig bawos, gipadakop ni Napoleon si Duc d'Enghien, usa ka pagsupak sa soberanya sa Baden. Gigamit ni Napoleon ang hitabo aron mahisakto ang iyang pagbalik sa monarkiyang Pranses, diin siya ang Emperador.
Si Napoleon mikorona sa iyang kaugalingon isip Emperador niadtong Panglotdako 2, 1804 didto sa Notre Dame de Paris, ug ang iyang asawang si Emperatriz Joséphine. Sa katedral sa Milan niadtong Himabuyan 26, 1805, si Napoleon usab gikoronahang Hari sa Italya gamit ang Puthaw nga Korona sa Lombardia.
Panag-abin batok kang Napoleon
usba
Niadtong 1805 giaghat sa Britanya ang Austria ug Rusya aron sa pag-apil sa Ikatulong Kowalisyon batok kang Napoleon. Gituhoan na daan ni Napoleon nga dili nila mapukan ang Marina Real sa Britanya, busa nagplano siya sa pag-ilad sa armada palayo sa Canal nga Ingles. Kini aron maatake ug makontrol dayon sa iyang armada ang kanal. Apan sa dihang nahibaloan niyang nangandam og gubat ang Austria ug Rusya, giusab niya ang iyang laraw ug mikonsentrar ngadto sa kanaypan. Ang bag-o lamang nahimong Grande Armee mimartsa ngadto sa Alemanya, diin nakigsangka kini sa panag-abin niadtong Bagyo-bagyo 20, 1805, didto sa Ulm. Apan sa misunod nga adlaw, human sa Sangka sa Trafalgar (Bagyo-bagyo 20, 1805), napukan ang armada ni Napoleon, kuyog sa iyang paglaom nga matabok ang kanal ug maatake ang Britanya. Nabawi hinuon ni Napoleon ang kaparotan sa dihang napukan niya ang Awstriya ug Rusya sa Austerlitz. Kini nahitabo niadtong Panglotdako 2, 1805, ang unang sumad sa iyang koronasyon.
Ang Ikaupat nga Kowalisyon natukod sa misunod nga tuig (1806), ug napukan ni Napoleon ang Prusya sa Sangka sa Jena-Auerstedt (Bagyo-bagyo 14 1806). Mimartsa siya batok sa mga Ruso didto sa Poland, diin nahitabo ang dugoong Sangka sa Eylau niadtong Dagangkahoy 6 1807. Human sa iyang kadaogan sa Sangka sa Friedland, milagda siya og kasabotan didto sa Tilsit sa Sidlakang Prusya uban ni Tsar Alejandro I sa Rusya, diin gitunga ang Uropa sa duha ka gahom.
Gilusad usab ni Napoleon ang usa ka gubat ekonomiko, diin gipugos niya ang ubang mga nasod Uropeyo sa pag-boycott sa mga produktong Ingles. Kini gitawag og Sistemang Kontinental. Nanghinaot siya nga ang dili niya makuha sa militar nga pamaagi, mapukan niya gamit ang ekonomiya. Apan usa kini sa iyang dakong kasaypanan, kay daghang nasod ang wala mahiuyon niini, ug busa naninguha sa pag-alsa batok kaniya.
Wala mosunod ang Portugal sa sistema, busa gihangyo ni Napoleon niadtong 1807 ang Espanya sa pag-sulong ngadto sa Portugal. Sa dihang mibalibad ang Espanya, giapil niya kini pag-asdang, diin natangtang niya sa trono si Haring Carlos IV sa iyang igsoong si Jose Bonaparte. Ang maong lakang nakapasuko sa mga Espanyol, ug busa ang Kasundalohang Espanyol ug ang katawhan mismo mialsa. Busa gipukan ni Napoleon ang kasundalohang Espanyol, ug giokupar ang Madrid. Apan sa wala pa mahuman si Napoleon, nahulga na usab ang Pransiya sa mga Awstriyano, busa mibalik si Napoleon sa Pransiya. Mipadayon ang duguong Gubat Dawisnon, diin gibilin ni Napoleon ang kadaghanan sa iyang maayong mga sundalo aron gubaton ang mga Katsilang Gerilya ug mga sundalo sa Duke sa Wellington. Wala magdugay ang kontrol sa mga Pranses sa Iberya (Espanya ug Portugal), kay kadaghanan sa mga sundalo nangamatay kay wala maanad sa gerilyang pakiggubat. Nanaog si Jose sa trono, ug ang kataposang mga Sundalong Pranses mingbiya sa dawis niadtong 1814.
Niadtong 1809, mibiya ang Austria sa iyang panaganib uban sa Pransiya. Busa, mimartsa si Napoleon ngadto sa mga utlanan sa Danube ug Alemanya. Human sa pipila ka kadaogan, nagkalisod ang Grande Armee sa pagtabok sa Danube, ug napilde sa Aspern-Essling (Himabuyan 21-22, 1809) duol sa Vienna. Apan nakabawi dayon ang grupo ni Napoleon, ug napukan pag-usab ang Austria sa Wagram niadtong Hinapdapon 6. Mipirma pag-usab ang Awstriya ug kasabotan. Sa misunod nga tuig, gipangasawa ni Napoleon ang Austriyanong Arkdukesa Marie Louise, human niya buwagi si Josephine.
Pagkunhod sa Gahom ug Kapildehan
usbaPag-atake sa Rusya
usbaMikunhod ang alyansa tali sa Rusya ug Pransiya. Sa dihang wala na tumana sa Rusya ang Sistemang Kontinental, napungot si Napoleon. Aron dili moalsa ang ubang nahisakop nga mga nasod, gustong himoong ihemplo ni Napoleon ang Rusya. Apan namatikdan usab kini sa mga baganbagani ni Tsar Alejandro I.
Gipadak-an sa Rusya ang iyang kasundalohan duol sa utlanan sa Poland. Sa pagkadungog niini ni Napoleon, iya usab nga gipadaghan ang iyang mga sundalo. Iyang gikondisyon ang Grande Armee sa usa ka pag-atake ngadto sa Rusya, taliwala sa mga pahimangno sa iyang mga tigtambag sa kakuyaw sa pag-adto sa kinahiladmang bahin sa Rusya. Nadayon ang pag-sulong niadtong Kabay 22, 1812.
Sa unang bahin sa gubat, daghang kadaogan ang nakuha sa Pransiya. Apan nagkadaghan ang nangakuha sa mga Pranses sa dihang nagkaduol na sila sa Moscow. Inay mosukol ang mga Ruso, nagsubsob na hinuon sila og pag-atras. Kini dakong kadaot sa mga Pranses kay mao usab kadtoy pagsugod sa Tingtugnaw, ug naglisod silag kuha og pagkaon ug suplay.
Human sa Sangka sa Borodino, nga nahitabo gawas sa Moscow, gisulod dayon ni Napoleon ang dakbayan, sa pagtuo nga kini maoy makatapos sa gubat. Apan, sa sugo sa hawas ug baganbagani sa dakbayan, si Fyodor Rostopchin, gisunog sa mga Ruso ang Moscow. Nahugno ang mga plano ni Bonaparte. Naglisod ang iyang mga sundalo sa pagkuta sa usa ka sunog nga dakbayan. Uban sa kahadlok nga magkagubot didto sa Pransiya, gipabalik ni Napoleon ang iyang Grande Armee ngadto sa iyang nasod.
Daghay nakalas sa kasundalohan Napoleon sa iyang pag-atake sa Rusya. Sa kapin 650,000 nga miapil sa sinugdan, kapin 35,000 na lang ang nakabalik niadtong Panglotdiyutay 1812.
Ang Ikaunom nga Panag-abin
usbaWala kaayoy panagsangka niadtong tingtugnaw sa 1812-13, samtang nagpaayo pa ang mga nasod sa ilang nawala sa gubat. Nagsugod og recruit si Napoleon og mga sundalo alang sa iyang kasundalohan. Apan dili na kini ingon kabanggiitan kaniadto, kay kadaghanan sa mga hanas sa pakiggubat napukan man didto sa Rusya.
Nadasig tungod sa kapildehan ni Napoleon sa Rusya, miapil ang Prusya sa panag-abin nga gilangkoban sa Rusya,Hiniusang Ginharian, Espanya, ug Portugal. Miadto si Napoleon sa Alemanya, ug nakigsangka sa Kowalisyon didto sa Dresden niadtong Lubadlubad 26-27, 1813.
Bisan sa mga kadaogan sama niadto, nagkadaghan ang miapil sa Kowalisyon sama sa Sweden ug Austria. Nag-abot ang Panag-abin ug ang Grande Armee didto sa Leipzig, sa Sangka sa mga Nasod. Kini maoy kinadak-ang sangka sa mga Gubat Napoleoniko, diin ang duha ka kampo tagsa adunay kapin 120,000 nga nangamatay.
Human niadto, mibalik si Napoleon sa Pransiya uban ang iyang menos 100,000 nga kasundalohan. Ang kapin 500,000 nga Panag-abin minggukod, ug gialirongan ang Pransiya, andam na sa pagkuha niini.
Abdikasyon
usba
Nasakop sa Panag-abin ang Paris niadtong Dagangbulan 31, 1814. Misugyot si Napoleon sa pagbawi niini, uban sa pag-uyon sa iyang mga sundalo ug opisyal nga gusto pang ipadayon ang gubat. Apan ang iyang mga Marsyal wala mosugot. Niadtong Dagangbulan 4, sa pagpamuno ni Ney, giharongan sa mga marsyal si Napoleon. Mipugos si Napoleon nga sundon siya sa kasundalohan, apan mitubag si Ney nga ang kasundalohan mosunod sa iyang mga heneral. Walay nahimo, nanaog si Napoleon sa puwesto, pabor sa iyang anak. Apan wala mosugot ang panag-abin ug midemanda og pag-amin nga dili kondisyonal. Busa niadtong Kiling 11 miabdikar siya pagbalik. Sa Kasabotan sa Fontainebleau, gitambog si Napoleon sa Elba, usa ka gamay nga pulo sa Mediterranead.
Ang Usa ka Gatos ka Adlaw
usbaSa Pransiya, ang mga royalista mingbalik sa gahom, ug gipalingkod si Louis XVIII sa trono. Samtang si Napoleon, layo sa iyang banay, ug pinaagi sa mga huhungihong sa pagpabalhin sa mas layong pulo, mipuga gikan sa Elba niadtong Dagangkahoy 26, 1815. Nakaabot siya sa Pransiya niadtong Dagangbulan, 1815. Gipadala dayon ni Louis XVIII ang Ikalimang Rehimiyento, ubos ni Marsyal Ney, aron tagboon ug dakpon si Napoleon sa Grenoble niadtong Dagangbulan 7, 1815. Giduol ni Napoleon ang rehimiyento, nanaog sa kabayo, ug gisiyagitan ang mga sundalo og "Mga Sundalo sa ikalima, nakaila kamo kanako. Kon adunay usa ka tawo nga buot mopusil kanako, mahimo niya kining buhaton". Human sa mubong kahilom, ang mga sundalo mingsinggit "Vive L'Empereur!" ug mimartsa kuyog kang Napoleon ngadto sa Paris. Si Ney, kinsa misaad kaniadto kang Louis XVIII nga isulod sa puthawng halwa si Napoleon, maoy usa sa mga miabiba ug mihalok kaniya. Miabot siya sa Paris niadtong Dagangbulan 20, ug nakatukod og baleg 140,000 ka kasundalohan nga adunay 200,000 nga reserba. Nakalingkod sa gahom sa Usa ka gatos ka adlaw.
Apan sa sangka sa Waterloo (Belgium karon), nabuntog siya sa Duke sa Wellington ug Gebhart Leberecht von Blücher niadtong Kabay 18, 1815. Kini mao ang kataposang sangka ni Napoleon.
Duol sa pantalan sa Rochefort, human moipsot unta ngadto sa Tinipong Bansa, misurender si Napoleon samtang sakay sa HMS Bellerophon niadtong Hinapdapon 15, 1815.
Kamatayon
usba
Gitambog si Napoleon sa pulo sa Santa Elena niadtong Bagyo-bagyo 15, 1815. Didto iyang gigugol ang iyang panahon sa pagsulat og mga memoir, ug paghandom sa iyang kanhi Imperyo.
Sa iyang kataposang tugon, gusto ni Napoleon nga ilubong siya dapit sa Seine, apan nalubong siya sa Santa Elena. Niadtong 1840, ang iyang lawas gidala ngadto sa Pransiya sakay sa frigate nga Belle-Poule, ug gilubong pag-usab sa Les Invalides, Paris. Gatosan ka milyon na ang mibisita sa iyang lubnganan sukad kaniadto. Aduna usay usa ka replika sa iyang simple nga lubnganan kaniadto sa Santa Elena nga makita sa Les Invalides.
Kabilin
usba
Si Napoleon ang giilang nagpasiugda sa bag-ong konsepto sa konskripsiyon. Wala kaayo siyay gihimong bag-ong konsepto sa kasundalohang Pranses, kay kasagaran sa iyang mitna gikan man sa karaang mga teyorista. Hinuon, nailhan siya sa iyang pagpalambo sa maong mga taghuna. Ang mga Corps maoy iyang gihimong labing dako nga yunit militar, ug labing nagamit ang artileriya. Mas nahimong paspas ug dali ang lihok sa gubat, ug nahibalik ang dakong papel sa kabalriya sa panggubatan.
Dako ang nausab ni Napoleon sa pakiggubat. Bisan sa gamayng pag-uswag sa teknolohiya, dako ang nausab sa gubat mismo. Wala na himoa ang mga siege, ug ang tumong sa matag sangka dili na ang pagkontramaniobra kondili ang pagpukan sa kaaway mismo. Nagkadako ang gidaghanon sa mga sundalo nga nahiapil sa matag sangka, ug busa nagkadaghan usab ang nangamatay sa matag sangka.
Sa Pransiya, gitan-aw si Napoleon isip ang nagpapas sa kawalay balaod ug salaod. Nakaylap usab ang mga prinsipyo sa Rebolusyong Pranses agi sa mga gubat ni Napoleon. Ang Kodigo ni Napoleon maoy nahimong giya sa mga modernong balaod sa mga nasod nga Uropeyo, ilabi na kadtong mga nasakop niya. Sa iyang mga nabuhat sa kalinaw, kini ang labing bantogan.
Daghan ang nagtuo nga si Napoleon maoy usa sa mga sumbanan sa mga misunod nga diktador. Kini tungod sa iyang gipakita nga kinaiya: wala siya mahadlok kon mag-atubang og gubat ug kamatayon sa liboan nga sundalo, ug apil na sa mga kasabotan nga wala niya tumana. Wala siya matagbaw bisan sa iyang himaya sa kinatumyan sa iyang pagka emperador.
Tan-awa Usab
usba| Ang Wikimedia Commons adunay mga payl ug medya nga naay kalabotan kang/sa: Napoleon I. |